La Salette jest jednym z ważniejszych ośrodków kultu maryjnego we Francji, które swą sławę zawdzięcza objawieniu się Matki Bożej w 1846 roku. Należy ono dzisiaj do tych miejsc pielgrzymkowych, które podobnie jak Lourdes czy Fatima, wykraczają swym znaczeniem i zasięgiem promieniowania daleko poza granice Francji [1]. W zasięgu promieniowania La Salette znalazła się także Polska.
W zagadnienie ludowego kultu obrazów Matki Bożej Saletyńskiej w Polsce wprowadzi nas kilka szczegółów ukazujących specyfikę saletyńskiego objawienia. Miejsce objawienia – La Salette – znajduje się na wysokości 1800 m n.p.m. w Wysokich Alpach, w odległości 60 km w kierunku południowo-wschodnim od Grenoble.
Świadkami objawienia było dwoje pastuszków z Corps: Maksymin Giraud (11 lat) i Melania Calvat (14 lat). Obydwoje półsieroty ze strony matki, oddani na służbę. Melania od wczesnego dzieciństwa służyła w różnych gminach, a od sześciu miesięcy była zatrudniona u Jana Chrzciciela Pra w Ablandins, przysiółku wioski La Salette. Maksymin dopiero od sześciu dni zastępował chorego pastuszka u Piotra Selme w tym samym przysiółku. Dzieci nie otrzymały odpowiedniego wychowania ani wykształcenia, nie przystąpiły też do Pierwszej Komunii św. Umiały zaledwie „Ojcze nasz” i „Zdrowaś”. Obydwoje miały jednak dusze niewinne i czyste. Zatrudnione przy pasieniu krów i owiec swych gospodarzy na stokach górskich, poznały się dopiero dwa dni przed Objawieniem [2].
Dzieci zobaczyły Piękną Panią – jak nazywały Objawioną – 19 IX 1946 r., w sobotę po południu, w wigilię uroczystości Matki Bożej Bolesnej. Ubiór Jej według opowiadania dzieci był jednym wielkim światłem. Piękna Pani siedziała na kamieniu z twarzą ukrytą w dłoniach, potem wstała i wyszła na spotkanie dzieci. Z jej oczu płynęły łzy. – „Dobrze widziałam łzy” – mówiła potem Melania. „Płynęły one przez cały czas z oczu Objawionej” [3].
Następnie Matka Boża rozpoczęła z dziećmi rozmowę, którą nazwano potem orędziem Matki Bożej Saletyńskiej. Zasadniczą część tej rozmowy wypowiedziała w języku francuskim. Podkreśliła w niej swa rolę Pojednawczyni grzeszników i przypomniała wymagania Boże zawarte w trzech pierwszych przykazaniach Dekalogu. Ponieważ dzieci nie rozumiały dobrze języka francuskiego, dalsza część rozmowy usłyszały w dialekcie miejscowym. W tej części orędzia Matka Boża zapowiedziała klęskę głodu na skutek psucia się zboża, ziemniaków, winogron i orzechów, powierzyła dzieciom tajemnice, wezwała ludzi do nawrócenia i poleciła pastuszkom przekazać treść swego orędzia „całemu Jej ludowi” [4].
Cechą charakterystyczną dla początków każdego kultu maryjnego rodzącego się z objawień Matki Bożej jest to, że szerzy się on spontanicznie, żywiołowo, bez aprobaty Kościoła. Podobnie było z kultem Matki Bożej objawionej w La Salette. Uroczyste zatwierdzenie objawienia saletyńskiego nastąpiło dopiero 19 IX 1851 r. po pięciu latach dociekliwych badań prowadzonych przez biskupa Grenoble, Filiberta de Bruillard. On też pozwolił na oddawanie publicznej czci Matce Bożej Saletyńskiej. Szerzeniem oficjalnego kultu Matki Bożej Saletyńskiej zajęli się księża misjonarze saletni, powołani przez biskupa z Grenoble do obsługi pielgrzymów na górze La Salette i głoszenia orędzia pojednania [5].
Pierwsze wiadomości o objawieniu się Matki Bożej w La Salette dotarły do Polski dość wcześnie. Już w 1847 r. w Opolu ukazała się drukiem broszurka pt. Historia cudownego zjawienia się Najświętszej Maryi Panny dwom pastuszkom na górze La Salette we Francji dnia 19 września 1846, pióra ks. Jana Laxy. W dwa lata później broszurka ta wyszła trzykrotnie w drukarni Wawrzyńca Pisza w Bochni, a w trzy lata później w drukarni Juliana Bonawentury Pohia w Sanoku, następnie została wydana w Wilnie i Warszawie [6].
Równocześnie z ukazaniem się tej broszurki powstają obrazy prymitywnie malowane na płótnie, przedstawiające Matkę Bożą z La Salette w trzech fazach objawienia: płaczącą, rozmawiającą z pastuszkami i wstępującą do nieba. Obrazy te zasługują na uwagę nie tylko jako dzieła prymitywnej sztuki ludowej. Mogą one nadto stanowić cenny dowód przemawiający za szerzeniem się spontanicznego kultu Matki Bożej Saletyńskiej wkrótce po Jej objawieniu się, na 55 lat przed przybyciem księży misjonarzy saletynów do Polski [7].
Do takiego wniosku zdają się prowadzić następujące argumenty:
1. Obrazy ludowe Matki Bożej Saletyńskiej występują jedynie na terenie Polski południowej, a najliczniej w Galicji, dotkniętej w tym czasie klęską głodu. Zostały odkryte w następujących miejscowościach kilku dzisiejszych województw południowe) Polski: Bobrek koło Chrzanowa, Andrychów, Bielsko Biała, Czaniec koło Kęt, Hermanowice, Oświęcim, Polanka Wielka, Porąbka, Sporysz, Wieprz, Żywiec, Gorzków, Lanckorona, Kraków, Krzyszkowice, Niepołomice, Nowa Huta, Porąbka, Skawina, Wieliczka, Bochnia, Brzesko, Chodenice, Gorzków, Grobla, Gromnik, Okulice, Paleśnica, Tarnów, Strzelce Wielkie, Brzeźna, Gołkowice, Grywałd Kamienna, Łapsze Wyżnę, Łukawica, Nowy Sącz, Nowy Targ, Podegrodzie, Raciborzany, Szczyrzyc, Witowice, Zakopane, po stronie czechosłowackiej – Frankowa, na Orawie Słowackiej – Głodówka, po stronie polskiej w kierunku południowo-wschodnim – Bikówka, Mielec, Rakszawa, Świlcza, Żołynia, Jasło, Lubla, Ołpiny, Rożnowice, Sanok, Cieszacin Mały koło Jarosławia. Na pewno tych obrazów jest w terenie więcej, ale nie wszystkie zostały „odkryte” [8].
2. Główna i najliczniejsza grupa obrazów pochodzi przypuszczalnie z lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XIX wieku, a więc z okresu nawrotu klęski głodu, nieurodzaju i zarazy wśród bydła, o czym donosiły kroniki tamtych czasów. Najstarszy obraz pochodzi z roku 1849 z Czańca koło Kęt, do młodszych trzeba zaliczyć trzy znane przedstawienia: z Żywca – malowanego przez Wincentego Chrząszczkiewicza około 1860 r., z muzeum diecezjalnego w Tarnowie z 1861 r. i Xawerego Stankiewicza w kapliczce w Bikówce z 1864 r.; najmłodszy z datą wyrytą na ramie z roku 1894 pochodzi z okolic Kęt. Grupa ta zadecydowała o utrwaleniu się wizerunku Matki Bożej Saletyńskiej, który z niewielkimi przekształceniami przetrwał w wieku XIX i XX [9].
W świetle tych danych można przyjąć, że tą szczególną przyczyną pobudzającą malarzy ludowych do malowania Madonny z La Salette, a ludzi do nabywania Jej wizerunku, była zapowiedź klęski głodu zawarta w orędziu saletyńskim i jednoczesne sprawdzanie się tej zapowiedzi we Francji i w innych krajach Europy [10], czego doświadczyła również Polska, a zwłaszcza jej południowa część – Galicja.
Nic przeto dziwnego, że wieści przychodzące z Francji o zapowiedzianej przez Matkę Bożą klęsce głodu znalazły tak żywy oddźwięk na terenie południowej Polski. Na tym tle staje się też zrozumiała popularność, jaką cieszą się obrazy Matki Bożej Saletyńskiej, malowane przez malarzy ludowych i samouków, a rozpowszechniane przez ich sprzedawców zwanych obraźnikami lub ochweśnikami (ochwest – obraz) [12]. Lud polski otaczał czcią Jej wizerunek, gdyż widział w Maryi Saletyńskiej opiekunkę troszczącą się o jego podstawowe środki do życia i obrończynię przed głodem i nieurodzajem [13].
Opinię tę zdaje się też potwierdzać wypowiedź o. Bonawentury z zakonu cystersów w Mogile, który pamięta, jak w jego rodzinnej parafii Klikuszowa koło Nowego Targu znajdował się ludowy obraz Matki Bożej Saletyńskiej, przy którym gromadzili się ludzie w czasie okupacji hitlerowskiej, błagając gorąco Patronkę chroniącą do wszelkich klęsk o przeżycie koszmaru wojny [14].
Do naszych czasów kult Matki Bożej z La Salette w Jej wizerunku z 2 poł. XIX w. zachował się w formie fragmentarycznej w tych miejscowościach, które posiadają wizerunek Matki Bożej Saletyńskiej w kościołach, feretronach i przydrożnych kapliczkach. Dla pełności obrazu warto je tu wyliczyć.
Taki obraz Matki Bożej Saletyńskiej znajduje się w kościołach parafii Czaniec, Gromnik, Okulice, Lubią, Łapsze Wyżne, Strzelce Wielkie; obraz – feretron w parafii Witowice, Raciborzany, Krzyszkowice, Paleśnica, Polanka Wielka; obraz w kapliczce parafii Kamienna, Rożnowice, Bikówka [15].
Z przybyciem księży misjonarzy saletynów do Polski w roku 1902 zaczyna się nowy rozdział historii kultu Matki Bożej Saletyńskiej. Kult maryjny, który szerzą księża misjonarze saletyni nie nawiązuje do nurtu ludowego, jest to kult kościelny, oficjalny, akcentujący rolę Maryi jako Pojednawczyni grzeszników. Centrum tego kultu w Polsce stał się Dębowiec koło Jasła ze swym sanktuarium maryjnym, licznie nawiedzanym przez pielgrzymów, zwłaszcza w maju i wrześniu. Zarówno w sanktuarium dębowickim, jak i w kościołach obsługiwanych przez misjonarzy Matki Bożej Saletyńskiej rozwijana jest popularna w całej Polsce pobożność maryjna i właściwa charyzmatowi La Salette – pobożność ekspiacyjna, za pośrednictwem comiesięcznej komunii wynagradzającej [16].
Reasumując trzeba powiedzieć, że kult Matki Bożej Saletyńskiej w 2. poł. XIX w. zarówno w swej fazie rodzenia się, jak i w swym nurcie upowszechniania się ma oryginalne cechy, charakterystyczne dla kultu ludowego związanego z rozpowszechnianiem się czci obrazów Matki Bożej Saletyńskiej. Był to kult żywiołowy, potęgowany w chwilach głodu i epidemii, akcentujący rolę Maryi jako obrończyni przed klęskami nieurodzaju i głodu. Kult ten uprzedził kult kościelny, oficjalny, szerzony przez misjonarzy matki Bożej Saletyńskiej, akcentujący rolę Maryi jako Pojednawczyni grzeszników.
Przypisy:
[1] J. Estienne, Lourdes et la Salette, Paris 1958, s. 192.
[2] L. Bassette, Le fait de la Salette, Paris 1955, s. 15.
[3] L. Carlier, Histoire de l’Apparition de la Mere de Dieu sur la Montagne de la Salette,
Tournai 1912, s. 16.
[4] J. Stern, La Salette. Documents authentiques septembre 1846 – debut mars 1847, Desclee
De Brouwer 1980, s. 17-23.
[5] Księża Misjonarze Saletyni, La Salette, opis zjawienia i sens orędzia, Kraków 1985, s. 17.
[6] S. Niemiec, Matka Boska Saletyńska w polskim malarstwie ludowym, Kraków 1984, s. 32, mps.
[7] Tamże, s. 28.
[8] Tamże, s. 37-94.
[9] B. Snieżyńska, S. Krzysztofowicz, Ikonografia ludowych obrazów Matki Boskiej Saletyńskiej, PSL 1964 nr l, s. 25-34.
[10] Stern, jw. 8-9.
[11] S. Krzysztofowicz, O sztuce ludowej w Polsce, Warszawa 1972, s. 58.
[12] Niemiec, jw. 32; Krzysztofowicz, jw. 58.
[14] Niemiec, jw. 28.
[15] Tamże, s. 37n.
[16] Tamże, s. 37 n.; ArKUL, S. Mazur, Kult Matki Bożej Saletyńskiej w Dębowcu, Lublin 1985, mps.
