„To jeden z niewielu malarzy naszych czasów, który ciągle zmaga się ze sobą samym. To artysta najbardziej tajemniczych kart w Biblii”. Słowa François Bœspfluga, historyka chrześcijaństwa i sztuki chrześcijańskiej, doskonale opisują postać Jean-Marie Pirota, współczesnego francuskiego malarza religijnego działającego pod pseudonimem Arcabas, zmarłego 23 sierpnia 2018 roku w wieku 91 lat. Prace tego zupełnie nieznanego w Polsce artysty można dzisiaj podziwiać w wielu kościołach we Francji, a także w innych krajach Europy, Ameryce Północnej i Południowej czy nawet w Azji, zarówno w zbiorach publicznych, jak i prywatnych. Dorobek Arcabasa jest ogromny i trudny do skatalogowania, bo szacowany na ponad 3 tysiące dzieł.
Jean-Marie urodził się 26 grudnia 1926 roku w Trémery we Francji jako jedno z pięciorga dzieci państwa Pirot. Jego matka była Niemką, a ojciec Francuzem, nauczycielem z zawodu. Dzieciństwo Jean-Marie spędził w miejscowości Metz. Podczas II wojny światowej został wcielony do Wehrmachtu, ale zdezerterował i ukrył się w Paryżu, gdzie rozpoczął studia w École nationale supérieure des beaux-arts. Tam przeżył swoje nawrócenie, co diametralnie zmieniło jego patrzenie na świat i podejście do ludzi.
Od tej pory inspiracją dla wyborów i poczynań artystycznych Jean-Marie Pirota była Biblia. Dzięki codziennej lekturze Pisma Świętego jego wiara stawała się coraz głębsza i coraz bardziej prawdziwa, inspirując wszystkie jego dzieła. Stąd też nazywano go malarzem ognistej wiary.
W 1950 roku, po otrzymaniu dyplomu, zaczął nauczać w École des arts décoratifs w Grenoble, gdzie w 1960 roku objął katedrę malarstwa. Prowadził ją przez dziewięć lat, a jego uczniowie nadali mu wówczas pseudonim artystyczny Arcabas. W międzyczasie poślubił Jacqueline, z którą miał dwoje dzieci: syna Jean-Etienne’a oraz córkę Isabelle.
Swoje prace prezentował na licznych wystawach we Francji, w Niemczech, Belgii, Meksyku, we Włoszech, w Luksemburgu i w Stanach Zjednoczonych, jednak najważniejszym dziełem Arcabasa jest dekoracja kościoła Saint-Hugues-de-Chartreuse. Z tym faktem wiąże się niezwykła historia. Otóż, kiedy w 1952 roku malarz odwiedził tę świątynię, zrobiła ona na nim ogromne wrażenie. Przez przypadek trafił tam wówczas na proboszcza parafii, ks. Raymonda Truffota. Artysta tak bardzo zapragnął udekorować wnętrze, że zaproponował księdzu, iż zajmie się tym zupełnie za darmo. Proboszcz wraz z burmistrzem miasta wyrazili zgodę i tak powstał pierwszy duży projekt Arcabasa poświęcony sztuce sakralnej. Prace nad nim trwały od 1952 do 1991 roku. Od 1984 roku świątynia pełni funkcję muzeum sztuki sakralnej i mieści znaczącą część dzieł artysty.
W latach 1961–1972 Arcabas tworzył scenografie i kostiumy do różnych przedstawień teatralnych, m.in. do dramatów: Taniec śmierci Augusta Strindberga i Sprawiedliwi Alberta Camus. W 1969 roku wyjechał do Kanady na zaproszenie Conseil des Arts du Canada (Rady Narodowej Sztuk Pięknych), gdzie założył i kierował Atelier collectif expérimental na Uniwersytecie w Ottawie.
Po trzech latach wrócił do Francji i na Uniwersytecie Nauk Społecznych w Grenoble utworzył atelier sztuk plastycznych „Éloge de la Main”, którym kierował do 1992 roku. Po zakończeniu kariery wykładowcy oddał się całkowicie tworzeniu. Od 1986 roku do 2018 roku żył i pracował w Saint-Pierre-de-Chartreuse niedaleko kościoła Saint-Hugues de Chartreuse.
Od wielu lat Jean-Marie Pirot był także związany z misjonarzami saletynami i z sanktuarium w La Salette. W 1987 roku przyjął propozycję ks. Daniela Charmota MS, ówczesnego przełożonego, aby wykonać malowidła do saletyńskiego sanktuarium. Zabrał się do pracy z wielkim zapałem, a jej wynikiem było sześć malowideł. Cztery z nich to dzieła monumentalne, a dwa – o mniejszych rozmiarach.
Pierwsze, znajdujące się w lewej bocznej nawie bazyliki, przedstawia scenę z Ewangelii wg św. Jana. Nosi tytuł Wesele w Kanie Galilejskiej. Malowidło powstało w 1989 roku w pracowni malarza w Saint-Pierre-de-Chartreuse. W tym samym roku namalował drugi obraz zatytułowany Opłakiwanie na Kalwarii. Jest to autorska wizja Arcabasa przedstawiająca dalszy ciąg sceny spod krzyża z Ewangelii wg św. Jana – cierpienie osób będących świadkami śmierci Chrystusa, pogrążonych w głębokiej żałobie. W konsze absydy zamykającej nawę główną bazyliki w La Salette znajduje się kolejne monumentalne dzieło przedstawiające Chrystusa jako Pantokratora – Władcę i Sędziego Wszechświata. Czwarte malowidło, które można oglądać na sklepieniu bazyliki, zostało wykonane w 1991 roku. Malarz powiązał w tym dziele w jedną całość symbole czterech Ewangelistów. Piąty obraz, Ukoronowana Madonna z Dzieciątkiem, powstał w 1995 roku. Był prezentem malarza dla ówczesnego przełożonego prowincji francuskiej ks. Daniela Charmota MS. Szóste malowidło zatytułowane La Salette – spotkanie Arcabas wykonał w 2015 roku, na zamówienie rektora sanktuarium ks. Manuela dos Reis Bonfim MS z okazji 170. rocznicy zjawienia Matki Bożej w La Salette.
Na jego pogrzeb 28 sierpnia 2018 roku do kościoła Saint-Hugues de Chartreuse, który tak bardzo kochał, przybyła jego rodzina, przyjaciele i duża liczba ludzi, aby oddać mu hołd. Przez całe życie powtarzał, iż malarzem został na własne ryzyko. Malował 10 godzin dziennie 250 dni w roku. Setki niewykorzystanych dni wypełnione były błędami, cierpieniem, uporczywym poszukiwaniem nagle utraconej „świadomości bytu”, bez której nic nie jest możliwe, a zwłaszcza tworzenie tego pokroju dzieł sztuki.
Jean-Marie Pirot to artysta wszechstronny, lubiący oddziaływać przez kolor, szukając w tym harmonii i piękna jako skromny naśladowca Stwórcy. Przenosząc sceny z Pisma Świętego na płótno, wprowadzał widza w zupełnie inny wymiar sztuki, czego przykładem są obrazy w La Salette. W twórczości Arcabasa widać mocne odniesienie do sztuki chrześcijańskiej, tak wschodniej, jak i zachodniej. Malarz nie zadowalał się czerpaniem tematów z repertuaru przeszłości. Nawiązując do figuratywizmu tradycyjnego, Arcabas nie pozostał jednak jego niewolnikiem, ale tworzył i wynajdywał coś nowego.
Tym, co wyznaczyło zasadniczy kierunek w twórczości Arcabasa, było jego nawrócenie w wieku 20 lat. Ono dało mu nowy impuls twórczy i nowe inspiracje, ale przede wszystkim wpłynęło na całą koncepcję jego malarstwa. Patrząc na malowidła w sanktuarium w La Salette, można odnieść wrażenie, że są one owocem jego kontemplacji Boga w teraźniejszości. Te dzieła są przykładem dojrzałego malarstwa, które w swej prostocie zmusza oglądającego do podjęcia refleksji i zastanowienia się nad własną egzystencją. Dzieła Jean-Marie Pirota stanowią wyjątkowe zjawisko w sztuce francuskiej, gdyż wyszły z jego osobistego doświadczenia Boga. Arcabas czerpał inspiracje z głębokiej medytacji Ewangelii, przesycając w ten sposób swoją twórczość czytelnym świadectwem wiary katolickiej, co w Europie Zachodniej, a zwłaszcza we Francji odchodzącej od wartości chrześcijańskich, stanowi dzisiaj ewenement. W twórczości Pirota możemy dostrzec niezwykłą naturalność, z jaką przenikają się sfery sacrum i profanum. Sztuka Arcabasa, dla jednych kontrowersyjna, dla drugich stanowi powód do zachwytu i podziwu nad kunsztem malarza.
Artykuł opublikowany w:
La Salette. Posłaniec Matki Bożej Saletyńskiej 6 (379) 2018, ss. 29-31
W sobotę 17 kwietnia na kanale YouTube Misjonarze Saletyni ukaże się dotąd niepublikowana i bardzo osobista rozmowa o wierze, sztuce i La Salette, z którymi nierozłącznie splotła się kariera Jean-Marie Pirota.
